ពុទ្ធសាសនានិកាយមហាយាន (ប្រែថា"យានធំ ឬសំពៅធំ" គឺជាទស្សនវិជ្ជាពុទ្ធសាសនា ដែលត្រូវបានបង្កើតឡើងនាសម័យកាលក្រោយព្រះពុទ្ធសមណគោតមបានបរិនិព្វាន ហើយត្រូវបានផ្សព្វផ្សាយទៅប្រទេសមួយចំនួននៅភាគខាងជើងនៃប្រទេសឥណ្ឌា ។ ទស្សនវិជ្ជារបស់ពុទ្ធសាសនានិកាយមហាយាន មានលក្ខណៈខុសប្លែកពីទស្សនវិជ្ជារបស់ពុទ្ធសាសនានិកាយថេរវាទយ៉ាងច្រើនអន្លើ ក៏ប៉ុន្តែគេឃើញមានសេចក្តីជំនឿរួមគ្នាមួយចំនួន ដែលពុទ្ធសាសនិកជននៃលទ្ធិទាំងពីរអាចយកមកជជែកគ្នាបាន ។ គោលការណ៍សាមញ្ញនៃពុទ្ធសាសនានិកាយមហាយាន គឺទាក់ទងនឹងកម្រិតនៃការយល់ពីហេតុផល និង ការប្រតិបត្តិ ដូចជាពោធិសត្វយាន ឬ យានជំនិះនៃព្រះពោធិសត្វ ។ ពុទ្ធសាសនាមហាយាន មានទស្សនៈរបស់និកាយវជរយាន (Vajrayana) ឬ យានពេជ្រដែលគ្រប់ដណ្តប់ទាំងស្រុង ហើយបានបែកជានិកាយផ្សេងៗទៀតតាមតំបន់ និង ប្រជាជនដែលកាន់សាសនាមហាយាន ។
ពាក្យថា មហាយាន បានចាប់កំណើតឡើងនៅក្រោយទំនាស់រវាងក្រុមភិក្ខុជាសាវ័ករបស់ព្រះពុទ្ធ ដែលមានការបកស្រាយ ជជែកវែកញែកខុសគ្នា ទៅលើធម្មវិន័យរបស់ព្រះពុទ្ធសមណគោតម ដោយចោទសួរថា តើអ្វីគឺជាពុទ្ធវចនៈពិត? អ្វីមិនមែនជាពុទ្ធវចនៈពិត ? អ្វីជាវិន័យ ឬ បញ្ញត្តិ ពិត ? អ្វីមិនមែនជាវិន័យ ឬ បញ្ញត្តិពិត ? ពុទ្ធសាសនិកជននៃពុទ្ធសាសនានិកាយមហាយានក៏បានអះអាងដែរថា ទស្សនវិជ្ជានៃពុទ្ធសាសនានិកាយមហាយាន គឺជាសេចក្តីបង្រៀនពិត ដែលព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធបានសំដែងទុក ។ មានភស្តុតាងមួយចំនួនបានបង្ហាញថា ទស្សនវិជ្ជានៃពុទ្ធសាសនានិកាយមហាយាន មានប្រភពចេញពីភូមិភាគទក្សិណ នៃប្រទេសឥណ្ឌា នាសតវត្សទី ១ នៃគ្រិស្តសករាជ ហើយបានផ្សព្វផ្សាយដំបូងទៅប្រទេសចិនដោយកុសាន លោកក្សេម (ភាសាចិនៈ 支谶, Zhi Chen, ឈ្មោះពេញថា 支樓迦讖 var. 支婁迦讖 Zhi Loujiachen, ចាប់ពីឆ្នាំ ១៦៤ ទៅឆ្នាំ ១៨៦ នៃគ្រិស្តសករាជ) ដែលគាត់ជាមនុស្សទី ១ ដែលបានបកប្រែព្រះសូត្ររបស់ពុទ្ធសាសនានិកាយមហាយាន ឲ្យទៅជាភាសាចិន ។ ការពណ៌នាលើកដំបូងបង្អស់នៃមហាយាន បានកើតឡើងក្នុង ឧទុម្ពរិកសូត្រ ចន្លោះសតវត្សទី ១ មុនគ្រិស្តសករាជ និង សតវត្សទី ១ នៃ គ្រិស្តសករាជ ។ ពុទ្ធសាសនាមហាយានដំបូងបំផុតប្រហែលជាមានដើមកំណើតរវាងគ្រិស្តសតវត្សទី ១ ក្នុងឧបទ្វីបឥណ្ឌា ។ នៅគ្រិស្តសតវត្សទី ៥ ពុទ្ធសាសនានិកាយមហាយានបានមានឥទ្ធិពលតាមសាលារៀនមួយចំនួននៅប្រទេសឥណ្ឌា ។
ឯកសារប្រវត្តិសាស្ត្រជាច្រើនបានបង្ហាញថា ពុទ្ធសាសនាមហាយានបានរីកសាយភាយនៅបណ្តាប្រទេសអាស៊ីមួយចំនួនដូចជា ប្រទេស នេប៉ាល, ទីបេ (សព្វថ្ងៃស្ថិតនៅក្នុងប្រទេសចិន), ភូតាន, ចិន, ម៉ុងហ្គោល, សាធារណៈរដ្ឋកាល់មីគា (នៃសហព័ន្ធរុស្ស៊ី), តៃវ៉ាន់, ជប៉ុន, កូរ៉េ និង វៀតណាម ។ កាលពីអតីតកាល ប្រជាជននៃបណ្តាប្រទេសមួយចំនួននៅតំបន់អាស៊ីភាគខាងត្បូងដូចជា អាប់ហ្គានីស្ថាន, ប៉ាគីស្ថាន, ប្រទេសកម្ពុជា, នេប៉ាល, ភូតាន, ស្រីលង្ការ និង បង់ក្លាដែស ព្រមទាំងប្រទេសនៅតំបន់អាស៊ីភាគអគ្នេយ៍ ដូចជា ខ្មែរ, ថៃ, ឡាវ, ភូមា (សព្វថ្ងៃហៅថា មីយ៉ាន់ម៉ា), ឥណ្ឌូណេស៊ី ម៉ាឡេស៊ី ធ្លាប់ជឿតាមទស្សនវិជ្ជា នៃពុទ្ធសាសនានិកាយមហាយាន ។ សព្វថ្ងៃ នៅក្នុងបណ្តាប្រទេសទាំងនោះ ក៏នៅមានពុទ្ធសាសនិកជន នៃពុទ្ធសាសនានិកាយមហាយានមួយចំនួនផងដែរ ។ សូម្បីតែនៅក្នុងវត្តអារាមនៃពុទ្ធសាសនានិកាយថេរវាទមួយចំនួននៅប្រទេសថៃបច្ចុប្បន្ន ក៏មានការសាងសង់រូបសំណាកផ្សេងៗ សម្រាប់ពុទ្ធសាសនិកជន ដែលគោរពជឿតាមទស្សនវិជ្ជានៃពុទ្ធសាសនាមហាយាន ចូលមកគោរព និង បូជាផងដែរ ។ ការធ្វើដូច្នោះប្រហែលជាវិធីទាក់ទាញរកអតិថិជនឲ្យបានចំនួនច្រើន ដោយជួយសម្រួលពួកគាត់កុំឲ្យពិបាកបើកបរទៅរកទីវត្ត (មហាយាន) ផ្សេងៗទៀតដែលនៅទីកន្លែងឆ្ងាយៗ ។ យើងអាចប្រដូចចំណុចនេះ ទៅនឹងពាក្យថា "មជ្ឈមណ្ឌលលក់ដូរងាយរកទំនិញគ្រប់ប្រភេទ" (one-stop shopping center) ។
លទ្ធិវជ្រយាន (Vajrayana) គ្រប់ដណ្តប់លើធម៌វិន័យរបស់ ១៨ និកាយធំៗ ក្នុងអតីតកាល ។ គម្ពីរ (ឬសូត្រ) របស់ពុទ្ធសាសនានិកាយសំខាន់ៗមួយចំនួន ត្រូវបានគេចងក្រងជាភាសាសំស្រ្កឹត ដែលមិនបានរស់រានយូរលង់ ហើយបានបាត់បង់ទៅវិញយ៉ាងឆាប់រហ័ស ។ មានកំណែប្រែក្រោយៗមកត្រូវបានគេប្រែជាភាសាទីបេ និង ភាសាចិន ដែលបានបន្តរហូតដល់សព្វថ្ងៃនេះ ។ ពុទ្ធសាសនិកជននៃនិកាយធំៗរបស់ពុទ្ធសាសនានិកាយមហាយាន គោរពប្រតិបត្តិតាមទស្សនវិជ្ជា ហ្សិន (Zen) បែបជប៉ុន, ទស្សនវិជ្ជា ចាន់ បែបចិន (Chinese Chan), លទ្ធិដែនដីបរិសុទ្ធិ (Pure Land), លទ្ធិធានថៃចុង (Tiantai zong) ដែលជឿលើគម្ពីរបទុមសូត្រ (Lotus Sutra) ឬ បក្សផ្កាឈូក (The Lotus School), លទ្ធិនិឈិរ៉ិន (Nichiren) បែបជប៉ុន, លទ្ធិវជ្រយាន (Vajrayana) នៃនិកាយស្ហ៊ិនហ្គុន (Shingon), លទ្ធិថិនដាយ (Tendai) និង ពុទ្ធសាសនាបែបទីបេ (Tibetan Buddhism) ដែលបន្ថែមសេចក្តីបង្រៀនដ៏អាថ៌កំបាំង (esoteric teachings) មួយចំនួន ទៅលើប្រពៃណីនៃជំនឿបែបពុទ្ធសាសនាមហាយាន ។
គម្ពីរធម៌ក្នុងសាសនាមហាយានដូចជាពុទ្ធសាសនានិកាយថេរវាទ (Theravāda Buddhism) ដែរ ពុទ្ធសាសនានិកាយមហាយាន (Mahāyāna Buddhism) ប្រើប្រាស់សេចក្តីបង្រៀនជាមូលដ្ឋាន (basic teachings) របស់ព្រះពុទ្ធសមណគោតម ដែលត្រូវបានកត់ត្រាទុកតាំងពីសម័យដើម ធ្វើជាចំណុចចាប់ផ្តើមនៃសេចក្តីបង្រៀនរបស់ពួកគេ ដូចជាសេចក្តីបង្រៀនអំពីទ្រឹស្តីអំពីកម្ម (karma, kamma) និង ការត្រឡប់មកចាប់កំណើតវិញ (rebirth), ចតុរារិយសច្ច (Four Noble Truths), មជ្ឈិមបដិបទា (Middle Way) និង អដ្ឋង្គិកមគ្គ (Eightfold Path) ។ ទោះបីសេចក្តីបង្រៀនជាមូលដ្ឋានរបស់ព្រះពុទ្ធសមណគោតម ត្រូវបានរក្សាទុកនៅក្នុងគម្ពីរជាភាសាបាលី () និង ផ្សព្វផ្សាយបន្តដោយមនុស្សកាន់តាមនិកាយថេរវាទក៏ដោយ ក៏ពុទ្ធសាសនិកជននៃនិកាយមហាយាន បានកែប្រែសេចក្តីបង្រៀនទាំងនោះជាច្រើនអន្លើ ដែលគេស្គាល់ថា អាគមៈ (Agama) ឬ អាគម (អានថា អាគុំ ប្រែថា គម្ពីរ ឬ សេចក្តីបង្រៀន) ដែលមានសេចក្តីបង្រៀនមួយចំនួនធំជាន់គ្នា ជាមួយនឹងសេចក្តីបង្រៀននៅក្នុងគម្ពីរភាសាបាលី ។ គម្ពីរ អាគមៈ ដែលត្រូវបានបកប្រែជាភាសាចិន និង នៅសល់ដល់បច្ចុប្បន្ននេះ គឺជាគម្ពីរដែលពុទ្ធសាសនិកនិកាយមហាយានពីរក្រុមយកទៅសិក្សា ចំណែកឯគម្ពីរអាគមៈមួយចំនួនធំ មិនធ្លាប់ត្រូវបានបកប្រែទៅជាភាសាទីបីទេ ។ ក្រៅពីទទួលយកគម្ពីរជាច្រើនរបស់ពុទ្ធសាសនានិកាយថេរវាទ ធ្វើជាគម្ពីរសម្រាប់សិក្សាប្រចាំនិកាយរបស់ខ្លួន ពុទ្ធសាសនិកជននៃពុទ្ធសាសនានិកាយមហាយាន ក៏រក្សាទុកកម្រងសូត្រ (គម្ពីរ) ជាច្រើនទៀត ដែលពុទ្ធសាសនិកជននៃពុទ្ធសាសនានិកាយថេរវាទ មិនធ្លាប់ប្រទះ ឬ មិនទទួលស្គាល់ ។ នៅក្នុងពុទ្ធសាសនានិកាយមហាយាន គម្ពីរ (សូត្រ) នៃមហាយាន ដើរតួសំខាន់ជាងគម្ពីរ អាគមៈ ។ ទោះបីពុទ្ធសាសនិកជននៃពុទ្ធសាសនានិកាយមហាយានអះអាងថាគម្ពីរទាំងនោះជាសេចក្តីបង្រៀនពិតដែលព្រះពុទ្ធសមណគោតមបានសំដែងទុកក៏ដោយ អ្នកសិក្សាស្រាវជ្រាវជាច្រើនជឿថា គម្ពីរទាំងនោះត្រូវបានភិក្ខុជាច្រើនតាក់តែងឡើង ដោយសារពួកភិក្ខុទាំងនោះត្រូវការពោលសារជាថ្មីឡើងវិញ និង ផ្លាស់ប្តូរនូវគោលលទ្ធិទាំងឡាយ របស់ពុទ្ធសាសនាសម័យដើម ។ អ្នកនិពន្ធ AK Warder នៃសៀវភៅ "Indian Buddhism" កំណែលើកទី ៣ ត្រង់ទំព័រ ៣៣៥ បានអះអាងថា "សម័យមួយបន្ទាប់ពីការបង្កើតឡើងនូវសាលារៀនឈ្មោះ បុវ៌សេលៈ (Purva Saila school) ឬ អបរសេលៈ និង ឧត្តរសេលៈ (ប្រហែលជាបុព្វសេលៈ ឬ ភ្នំខាងកើត ឬ ភ្នំថ្ងៃរះ) កាលពីសតវត្សទី ១ មុនគ្រិស្តសករាជ ពួកភិក្ខុមួយចំនួនមិនត្រឹមតែត្រូវការឲ្យមានការបកស្រាយជាថ្មីនូវគម្ពីរ (សូត្រ) ច្បាប់ដើមប៉ុណ្ណោះទេ (ដូចជា អត្ថបទអភិធម្មរបស់សាលានោះ) ប៉ុន្តែពួកភិក្ខុទាំងនោះថែមទាំងត្រូវការសរសេរជាថ្មីនូវគោលលទ្ធិជាច្រើន ។ នៅក្នុងគោលបំណងនេះ ពួកភិក្ខុទាំងនោះបានចាប់សរសេរសាជាថ្មីនូវគម្ពីរ (សូត្រ) ជាច្រើន ឬ សរសេរបន្ថែមសូត្រថ្មីៗច្រើនទៀត ។"
អ្នកស្រាវជ្រាវជាច្រើនក៏បានជឿដូចគ្នាផងដែរថា គម្ពីរព្រះត្រៃបិដកជាភាសាបាលី មួយភាគធំត្រូវបានកែប្រែ ឬ សរសេរបន្ថែម ទោះជាយ៉ាងនោះក៏ដោយ អ្នកស្រាវជ្រាវទាំងនោះមិនមានទស្សនៈដូចគ្នាទេ នៅត្រង់ចំណុចថា តើមានការកែប្រែប៉ុន្មានភាគ និង នៅត្រង់សៀវភៅណា ។
ភស្តុតាងលើសិលាចារិកសម្រាប់អះអាងដើមកំណើតនៃនិកាយមហាយានសិលាចារិកដំបូងៗ ដែលមានព័ត៌មានរៀបរាប់ អំពីការស្ថាបនាគោលលទ្ធិ របស់ពុទ្ធសាសនានិកាយមហាយាន និង ការនិយាយយោងទៅដល់តួអង្គព្រះពុទ្ធ អមិតាភៈ (Buddha Amitabha) ត្រូវបានគេរកឃើញនៅឧបទ្វីបឥណ្ឌា នៅក្រុងមធុរា (Mathura) (រដ្ឋឧត្តរប្រទេស នៃប្រទេសឥណ្ឌាបច្ចុប្បន្ន) ដែលបានចាប់ផ្តើមតាំងពីឆ្នាំ ១៨០ នៃគ្រិស្តសករាជ ។ នៅឯសារមន្ទីរក្រុងមធុរា (Mathura Museum) សំណល់នៃបំណែករូបសំណាកព្រះពុទ្ធ មានសិលាចារិកអក្សរព្រាហ្មី (Brahmi) ដែលសរសេរថា ៖ "បានបង្កើតឡើងនៅឆ្នាំ ២៨ នៃការគ្រងរាជ្យរបស់ស្តេច ហ៊ុវិស្កា (Huvishka), ... ដើម្បីបូជាដល់ព្រះពុទ្ធ អមិតាភៈ ។"
ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ រូបភាពនេះមិនតំណាងឲ្យផ្នត់គំនិតរបស់មនុស្សភាគច្រើន ជាពិសេសនៅក្នុងបរិបទនៃពុទ្ធសាសនានៅប្រទេសឥណ្ឌា រូបភាពនេះត្រូវបានគេមិនរាប់រកនៅសម័យកាលនោះ ហើយវាក៏គ្មានឥទ្ធិពលអ្វីជាដុំកំភួនឡើយ ។
ភស្តុតាងផ្នែកសិលាចារិកសម្រាប់និកាយមហាយាន នៅសម័យកាលមុនសតវត្សទី ៥ មានចំនួនតិចតួចបំផុត បើប្រៀបធៀបជាមួយនឹងអត្ថបទដ៏ច្រើនសន្ធឹកនៃនិកាយមហាយាន ដែលត្រូវបានចម្លងបញ្ជូនពីតំបន់អាស៊ីកណ្តាល ទៅកាន់ប្រទេសចិន នៅសម័យនោះ ។
0 Comments